d[990306] ¨x[Allan Kiviaho] KivA-936
s[CHACOS]
Usa Courier New 10, per favor!
Estimate seniores satrançistas!
Qua un previe chachista active iste thema me specialmente
interessa. Io presenta iste communicato in INTERLNG in loco
de COOLLIST proque io pensa que le contento de isto ha al
minus equalmente multe historia quam interlinguistica. Nos
omnes ama chacos, nonne?
==============================
CHACOS. I. LE ORIGINE DEL JOCO
==============================
Le origine del chacos es obscure. Longemente on credeva
que le chacos era inventate in India. Plus recentemente
etiam le theoria que le chacos veni ex China ha ganiate
supporto (David H. Li. The Genealogy of Chess. Who? Where?
Why? How?. Bethesda, Maryland, USA 1998. 383 p.
ISBN 0-9637852-2-2). Il remane, naturalmente, etiam le
question que qual formas de iste joco on pote nominar
"le chacos".
Il existe etiam un theoria que le chacos haberea essite
inventate in Uzbekistan. Factum est, que in Asia Central
on ha facite multe discopertas archeologic de pecias
del chacos. E le timite e potente imperator Timur Lenk
(Tamerlan) era un chachista enthusiastic.
In omne caso on sape que le proto-forma del chacos
moderne era inventate in Persia. Il existe e.g. 5
manuscriptos persian de ca. AD 922-932 (Royal Asiatic
Society). Iste manuscriptos nomina le "Shatranj ul Kebir"
(Le grande chacos) e "Shatranj ul Seghir" (Le chacos
abbreviate [o simplificate]). Le shatranj ul seghir es
sin dubita le predecessor del chacos moderne.
Le arabes apprendeva le chacos de Persia post que illes
habeva conquirite iste pais in 640--4. Le chacos deveniva
multissimo popular in Arabia. P.ex. le grande califa
Harun-al-Rashid (786--809) de Bagdad era un chachista
enthusiastic. Il remane un grande quantitate del
manuscriptos original re chacos ex le historia ancian de
arabes, p.ex. 2000 problemas de chacos del typo "Mansuba"
(uno de Harun-al-Rashid ipse) de 9ne e 10me seculos, 500 de
illos qua manuscriptos original (de arabes e persianos).
--------------------
Le nomine del chacos
--------------------
interlingua Chacos
----------- ------
italiano Scacchi
espaniol Ajedrez
portuguese Xadrez
francese d'Echec
anglese Chess
germano Schach
russo Shahmaty
----------- ------
esperanto Shako
svedese Schack
finnese Shakki
estoniano Male
turc Satranç (Pronunciate satrantch)
Le nomine original de "nostre" chacos es SHATRANJ, illo
veni ex le parola sanskrit "chaturanga" (secundo un
theoria), que significa le quatro membros de armea, le
elephantes, le cavallos, le chariotes e le soldatos a pede.
In ancian Persia le nomine alterava a chatrang e le arabes
adaptava illo in forma shatranj.
Sed que es le nomine correcte in interlingua?
Le chacos arrivava a Europa, al Espania in le punctas de
scimitarras de arabes e altere armeas de Maghreb AD 711--.
Carolo Martello vinceva le arabes a Poitiers AD 732 e
arresteva cuje invasion a Francia sed le chacos conquerava
le cata Europa.
Le chacos es AJEDREZ in espaniol e XADREZ in portuguese.
Probabilemente iste parolas son mutilate versiones del
parola arabe SHATRANJ. Si io ha ration, iste parolas
espaniol e portuguese son parolas plural (?). Forsan le
fines "z" in le parolas espaniol e portuguese veni ex "j"
del parola arabe, assi le forma plural. Le chacos es in
catalonian ESCACS, etiam un forma plural in le linguas
iberic.
Si io ha ration, le chacos era originalmente in francese
ESCHES, un forma plural (nota le similaritate con le parola
catalonian!). Le parola francese moderne, D'ECHEC es un
forma singular, nonne? Le parola anglese, CHESS, veni ex
le parola francese, esches.
Un perception popular inter le laicos es que le parola
de chacos in le multime linguas europee veni ex le titulo
persian le shah. In veritate in le plus linguas europee
le fonte de iste parola es le shatranj, ex arabe,
includente SCHACH de germano.
Solmente SHAHMATY (= "occider le shah") in russo veni ex
le titulo de shah persian.
Estonia, iste parve nation, es un multo forte nation de
chacos, clarmente plus forte quam Finlandia. Le parola
estonian veni ni ex shatranj, ni ex shah. Illes ha un
neologismo, MALE, inventate AD 1883 per un chachista
estonian, Ado Grenzstein (1849--1916). "Male" es un parola
ancian pro guerreros estonian.
Amusantemente etiam le predecessor de male in estonian era
un neologismo. In le dictionario germano (germano basse, die
niedersächsische) ex 1660:
germano basse estoniano
------------- ---------
Schachtspiel (*) kachti meng
Schachtstein kachti meng kivvi (latrunculus in latino)
Schachtmatt machen allaspitte hajama
(*) Si, SchachTspiel, non Schachspiel.
---------------
CHACOS O CHACO?
---------------
Kjell Rehnström 990304:
Stenström ha CHACO pro iste joco.
CH S Plural -C
Scacchi x x x
Ajedrez/Xadrez (x)1 x
d'Echec x
Chess (x)2
Schach x (x)
Shahmaty x
1 - X in xadrez "es quasi CH ..."
2 - Chess es derivate ex un parola plural, esches.
Le creatores de interlingua ha habite grande difficultates
con iste parola ...!
Me place plus le CHACO (in singular) quam Ingvar, sed io
crede que interlingua-theoreticamente le CHACOS es plus
correcte ...
Alla(n)spitte hajama!
Allan Kiviaho
Soome maletaja (Estoniano = "chachista finlandese")
Suomalainen shakinpelaaja (Le mesme in finnese)
|
